क्षेत्र उपचार

ढाळीची बांधबंदिस्ती

मृदसंधारणाच्या ज्या अभियांत्रिकी उपाययोजना आहेत त्या अत्यंत खर्चिक असून त्यांचे परिणामही कालांतराने दिसून येतात. यासाठी कमी खर्चिक व लवकर परिणाम देणारी उपाययोजना म्हणून जैविक बांधाचे तंत्रज्ञान विकसित करण्यात आले आहे. जैविक बांध म्हणजेच मातीच्या किंवा दगडाच्या बांधाएवढी समपातळी रेषेवर गवत किंवा घायपात यासारख्या वनस्तींची घट्ट लागवड करून भूपृष्ठावरुन वाहणाऱ्या पाण्यास अडथळा निर्माण करणे की, जेणेकरून पाण्याबरोबर येणाऱ्या मातीचे कण या ठिकाणी अडतील व स्वच्छ पाणी त्या बांधातून संथपणे वाहून जाईल. पाणी या वनस्पतीच्या जाळ्यातून वाहून जाऊ शकत असल्यामुळे या बांधास विशिष्ट प्रकारच्या सांडव्याची किंवा बांधास ढाळ देण्याची आवश्यकता रहात नाही. मातीच्या बांधाप्रमाणे हे बांध वाहून जाण्याची किंवा फुटण्याची शक्यता नसल्याने ते कोणत्याही प्रकारच्या तीव्र उताराच्या जमिनीवरदेखील घालता येतात. मृदसंधारणाचा हा एक स्वस्त व प्रभावी उपाय आहे.

मजगी

पाणलोट क्षेत्र योग्य ठिकाणी धानाच्या जमिनीची बांधबंदिस्ती व मजगीची कामे करणे

ही योजना 1959 पासून सुरू झाली. महाराष्ट्राच्या पश्चिम घाट भागात व विदर्भामध्ये जास्त पावसाच्या क्षेत्रात विशेषत: 4-8 टक्के जमिनीच्या उतारावर 10 ते 20 मी. अंतरावर छोटी खाचरे निम्म्या भागात खोदाई व निम्म्या भागात भराई करून केली जातात. या खाचरामध्ये पावसाचे पाणी अडविण्यासाठी बांध घातला जातो व जादा पाणी सांडीद्वारे सोडून देण्यात येते. या कामासाठी सर्वसाधारणपणे हेक्टरी खर्च जास्त येतो परंतु नापीक क्षेत्र हे पिकाखाली आणण्यात येत असल्यामुळे भाताच्या उत्पादनामध्ये वाढ होते. ज्या भागात धानाची बांधबंदिस्ती व भातखाचरे केली जातात तो भाग अत्यंत कमी उत्पादनाचा असल्यामुळे शेतकऱ्यांना उत्पन्नाचे भातशेती हे साधन असल्यामुळे ही योजना अत्यंत परिणामकारक ठरली आहे.

सलग समतल चर

राज्यातील पडीक जमीन विकास कार्यक्रमांतर्गत बिगर शेतीखालच्या जमिनीत मातीसारख्या अमूल्य अशा विकास माध्यमाचे संरक्षण करणे, मृद व जलसंधारण करणे तसेच वृक्ष व चारा यांचे माध्यमातून स्थानिक लोकांच्या गरजा भागविणे व पर्यावरण संतुलन करणे हा सर्वसाधारण हेतू आहे. कमीत कमी खर्चात मृद व जलसंधारण करण्यासाठी सलग समपातळी चर घेऊन वृक्ष लागवड करावयाची आहे. या कामासाठी जमिनीचा उतार व पर्जन्यमान विचारात घेऊन राज्यात पडीक जमीन विकासासाठी निरनिराळे पाच नमुने तयार करण्यात आले असून त्याप्रमाणे कामे करण्यात येत आहेत.

शेततळे

शेताच्या खोलगट भागात वेगवेगळ्या आकारमानाचे शेततळे घेण्यात येतात. शेततळ्याचा उपयोग पाण्याचा तात्पुरता निचरा होणेसाठी पावसाचा ताण पडल्यास पिकांना संरक्षित पाणी देण्यासाठी तसेच भूगर्भातील पाणीसाठ्यात वाढ करणेसाठी होतो. मृदसंधारणाच्या व पाणलोट क्षेत्र व्यवस्थापनाच्या नियमित कार्यक्रमाबरोबरच महात्मा गांधी राष्ट्रीय ग्रामीण रोजगार हमी, मुख्यमंत्री शाश्‍वत सिंचन योजना ग्रामपंचायत व कृषी विभागामार्फत विविध योजनेच्या निधीतून शेततळे कार्यक्रम राबविण्यात येत आहे.